چرا کودک خودش را میزند و باید چکار کنیم؟
رفتارهایی مثل زدن سر به دیوار، کوبیدن خود، گاز گرفتن دست یا صورت و حتی سیلی زدن به خود، از جمله رفتارهایی هستند که بسیاری از والدین را بهشدت نگران میکنند. وقتی کودکی خودش را میزند، اولین واکنش اغلب والدین ترس، سردرگمی و احساس ناتوانی است. این رفتار میتواند دلایل مختلفی داشته باشد و در بسیاری از موارد، نشانه یک مشکل جدی یا بیماری خطرناک نیست، اما نادیده گرفتن آن هم کار درستی نیست.
کودک با این رفتار در حال «حرف زدن» است؛ حرفی که هنوز نمیتواند آن را با کلمات بیان کند. درک چرایی این رفتار، اولین و مهمترین قدم برای برخورد درست با آن است. در این مطلب، تمام نکات این موضوع بررسی را میکنیم تا والدین بتوانند با آگاهی، آرامش و تصمیم درست، به کودک خود کمک کنند.
خودزنی کودک به چه معناست؟
خودزنی در کودکان به رفتارهایی گفته میشود که کودک عمداً به بدن خودش آسیب میزند یا درد ایجاد میکند. این رفتار میتواند خفیف یا شدید باشد و به شکلهای مختلفی بروز کند. برخلاف تصور بسیاری از والدین، خودزنی در کودکان خردسال معمولاً به قصد آسیب جدی یا از روی افسردگی نیست، بلکه راهی برای ابراز احساسات، جلب توجه یا تخلیه فشار درونی است.
کودک هنوز مهارتهای لازم برای کنترل احساسات یا بیان نیازهایش را بهطور کامل یاد نگرفته است. به همین دلیل، بدن او تبدیل به ابزار بیان احساس میشود.
چه رفتارهایی جزو خودزنی کودک محسوب میشود؟
زدن سر به دیوار یا زمین
یکی از شایعترین رفتارها در کودکان زیر ۴ سال است. معمولاً در زمان عصبانیت یا ناکامی دیده میشود.
گاز گرفتن خود
برخی کودکان هنگام عصبانیت، ترس یا هیجان زیاد، دست یا بازوی خود را گاز میگیرند.
سیلی زدن یا مشت زدن به خود
این رفتار بیشتر در کودکان نوپا و پیشدبستانی دیده میشود، بهویژه زمانی که احساس ناتوانی دارند.
کندن مو یا پوست
در بعضی کودکان، کندن مو یا زخمی کردن پوست میتواند نشانه اضطراب یا فشار روانی باشد.
چرا کودک خودش را میزند؟
ناتوانی در بیان احساسات
کودک ممکن است خشم، ناراحتی، ترس یا ناامیدی را تجربه کند، اما کلمات کافی برای بیان آن نداشته باشد. خودزنی در این حالت، نوعی تخلیه احساسات است.
جلب توجه والدین
برخی کودکان متوجه میشوند که با این رفتار، توجه فوری والدین را جلب میکنند. حتی توجه منفی هم برای کودک بهتر از نادیده گرفته شدن است.
عصبانیت و ناکامی
وقتی کودک به خواستهاش نمیرسد، بازیاش قطع میشود یا با «نه» والدین روبهرو میشود، ممکن است برای نشان دادن خشم خود، به خودش آسیب بزند.
خستگی یا گرسنگی
کودکی که خواب کافی ندارد یا گرسنه است، کنترل کمتری روی رفتارهایش دارد و بیشتر دچار رفتارهای انفجاری میشود.
تقلید از دیگران
کودکان بهشدت تقلیدگر هستند. اگر در اطراف خود یا در تلویزیون، رفتار مشابهی ببینند، ممکن است آن را تکرار کنند.
اضطراب و ترس
تغییرات بزرگ مثل رفتن به مهدکودک، تولد خواهر یا برادر، جابهجایی خانه یا دعوای والدین میتواند باعث اضطراب کودک شود و خودزنی یکی از راههای واکنش به این اضطراب است.
نیاز به کنترل
برخی کودکان با خودزنی احساس میکنند کنترل شرایط را در دست دارند، بهویژه زمانی که احساس میکنند دیگران برایشان تصمیم میگیرند.
آیا خودزنی کودک طبیعی است؟
در بسیاری از کودکان خردسال، بهویژه بین ۱ تا ۳ سالگی، این رفتار میتواند موقتی و گذرا باشد. در این سن، کودک هنوز راههای سالمتری برای بیان احساساتش یاد نگرفته است. اگر رفتار خفیف باشد، بهندرت اتفاق بیفتد و با رشد کودک کاهش یابد، معمولاً جای نگرانی جدی ندارد.
اما اگر خودزنی شدید، مداوم یا همراه با علائم دیگری باشد، نیاز به توجه بیشتر دارد.
چه زمانی خودزنی کودک نگرانکننده است؟
ادامهدار بودن رفتار
اگر این رفتار هفتهها یا ماهها ادامه پیدا کند و بهتر نشود، باید جدیتر بررسی شود.
شدت زیاد آسیب
اگر کودک به خودش آسیب جدی میزند یا زخم ایجاد میکند، نباید منتظر ماند.
همراهی با تأخیر رشدی
اگر کودک در صحبت کردن، ارتباط برقرار کردن یا یادگیری هم مشکل دارد، خودزنی میتواند نشانه فشار درونی بیشتر باشد.
انزوا و گوشهگیری
کودکی که کمتر ارتباط میگیرد، بازی نمیکند یا بیشتر تنهاست، ممکن است از طریق خودزنی ناراحتی خود را نشان دهد.
تغییر ناگهانی رفتار
اگر کودک قبلاً چنین رفتاری نداشته و بهطور ناگهانی شروع کرده است، باید علت آن پیدا شود.
واکنش اشتباه والدین به خودزنی کودک
دعوا و تنبیه
تنبیه نهتنها مشکل را حل نمیکند، بلکه اضطراب کودک را بیشتر میکند و رفتار را تشدید میکند.
ترساندن کودک
جملاتی مثل «اگه این کارو بکنی مریض میشی» یا «خودتو میکشی» باعث ترس و سردرگمی کودک میشود.
توجه بیش از حد
واکنشهای شدید، جیغ زدن یا وحشتزدگی، ممکن است کودک را به تکرار رفتار تشویق کند.
نادیده گرفتن کامل
بیتوجهی مطلق هم میتواند باعث شود کودک برای جلب توجه، رفتار را شدیدتر کند.
برخورد درست با کودکی که خودش را میزند
حفظ آرامش
اولین و مهمترین قدم، آرام ماندن والدین است. کودک باید احساس امنیت کند، نه ترس.
جلوگیری از آسیب
بدون دعوا یا واکنش شدید، کودک را از موقعیت خطرناک دور کنید یا مانع آسیب زدن شوید.
نامگذاری احساسات
به کودک کمک کنید احساسش را بشناسد:
- «میبینم خیلی عصبانی هستی»
- «ناراحتی چون اسباببازیات رو گرفتم»
آموزش راههای جایگزین
به کودک یاد بدهید بهجای خودزنی:
- حرف بزند
- گریه کند
- بالش را بزند
- نفس عمیق بکشد
ایجاد روتین منظم
خواب کافی، وعدههای غذایی منظم و برنامه روزانه قابل پیشبینی، به کاهش این رفتار کمک زیادی میکند.
تشویق رفتارهای مثبت
وقتی کودک احساسش را بدون خودزنی بیان میکند، حتماً او را تشویق کنید.
نقش والدین در پیشگیری از خودزنی کودک
توجه کافی و باکیفیت
زمانی را فقط به کودک اختصاص دهید، بدون موبایل و حواسپرتی.
محیط امن و آرام
دعواهای خانوادگی، تنش و استرس محیطی میتواند رفتار کودک را بدتر کند.
آموزش مهارتهای احساسی
از سنین پایین، به کودک یاد بدهید احساسات مختلف چیست و چطور میتوان آنها را بیان کرد.
الگوی رفتاری مناسب
کودک از رفتار والدین یاد میگیرد. کنترل خشم والدین، نقش مهمی در کنترل رفتار کودک دارد.
نقش مهدکودک و محیط بیرون
گاهی خودزنی کودک فقط در خانه یا فقط در مهدکودک دیده میشود. صحبت با مربیان و بررسی رفتار کودک در محیطهای مختلف میتواند سرنخهای مهمی بدهد. فشار بیش از حد، قوانین سختگیرانه یا عدم توجه کافی در محیط بیرون میتواند محرک این رفتار باشد.
آیا مراجعه به متخصص لازم است؟
در بسیاری از موارد، با اصلاح رفتار والدین و ایجاد محیط آرام، این رفتار کاهش مییابد. اما اگر:
- خودزنی شدید است.
- کودک به خودش آسیب میزند.
- رفتار ادامهدار است.
- والدین احساس ناتوانی میکنند.
مشاوره با روانشناس کودک میتواند بسیار کمککننده باشد. مراجعه به متخصص به معنای وجود مشکل جدی نیست، بلکه نشانه مسئولیتپذیری والدین است.
سوالات متداول
آیا خودزنی کودک نشانه بیماری روانی است؟
در بیشتر کودکان خردسال، این رفتار نشانه بیماری روانی نیست و بیشتر به ناتوانی در بیان احساسات مربوط میشود. اما در صورت تداوم یا شدت زیاد، بررسی تخصصی لازم است.
اگر کودک هنگام عصبانیت سرش را به دیوار بزند، چه کار کنیم؟
آرامش خود را حفظ کنید، جلوی آسیب را بگیرید و بعد از آرام شدن کودک، احساس او را نامگذاری کنید و راههای جایگزین را آموزش دهید.
نادیده گرفتن خودزنی کودک کار درستی است؟
نادیده گرفتن کامل توصیه نمیشود. بهتر است بدون واکنش شدید، رفتار را مدیریت و علت آن را پیدا کنید.
آیا خودزنی کودک با بزرگ شدن از بین میرود؟
در بسیاری از موارد، با رشد کودک و یادگیری مهارتهای ارتباطی، این رفتار کاهش مییابد یا از بین میرود، بهویژه اگر والدین برخورد درستی داشته باشند.
چه زمانی باید حتماً به روانشناس کودک مراجعه کنیم؟
اگر رفتار شدید، مداوم، همراه با آسیب یا تغییرات رفتاری دیگر باشد، یا والدین نگران و سردرگم باشند، مراجعه به روانشناس کودک توصیه میشود.
