انواع دارو و پماد برای خارش و درد مقعدی + 3 نکته
بسیاری از ما در طول زندگی دستکم یکبار با تجربه ناخوشایند درد، سوزش یا خارش در ناحیه نشیمنگاه مواجه شدهایم. این ناحیه که در اصطلاح پزشکی به آن کانال آنورکتال گفته میشود، یکی از حساسترین و متراکمترین نقاط بدن از نظر پایانههای عصبی حسی است. از منظر رفتارشناسی بیمار، مشکلات این ناحیه اغلب با نوعی شرم پنهان همراه است که باعث میشود فرد به جای مراجعه به متخصص، به خوددرمانی یا استفاده از داروهای پیشنهادی اطرافیان روی بیاورد.
اما باید درک کرد که پوست این ناحیه (آنودرم) بسیار ظریف است و هرگونه انتخاب اشتباه در دارو، میتواند منجر به درماتیت تماسی یا تشدید بیماریهای زمینهای شود. برای دستیابی به یک نتیجه پایدار، اولین قدم شناخت علت ریشهای و سپس انتخاب دقیق متد درمان بواسیر و هموروئید یا سایر اختلالات مانند فیشر و اگزما است تا از تبدیل شدن یک عارضه ساده به یک بیماری مزمن جلوگیری شود.
در زیر پوست چه میگذرد؟
احساس درد و خارش در ناحیه مقعد، صرفاً یک تحریک سطحی نیست. این علائم در واقع پیامهای مخابره شده از گیرندههای “نوسیسپتور” (Nociceptor) هستند که نسبت به آسیب بافتی، تغییرات pH و حضور واسطههای التهابی واکنش نشان میدهند. وقتی بافتی در این ناحیه دچار آسیب میشود (مثلاً در اثر یبوست یا اسهال مداوم)، سلولهای آسیبدیده موادی به نام پروستاگلاندین و هیستامین آزاد میکنند.
این مواد شیمیایی باعث گشاد شدن عروق (برای رساندن خون بیشتر به محل آسیب) و تحریک اعصاب حسی میشوند. خارش مقعدی که در زبان لاتین “Pruritus Ani” نامیده میشود، اغلب نتیجه یک چرخه معیوب است؛ خاراندن باعث ایجاد خراشهای میکروسکوپی شده، خراشها منجر به التهاب بیشتر میشوند و التهاب دوباره خارش ایجاد میکند. از نظر پاتولوژیک، اگر این فرآیند کنترل نشود، پوست ناحیه دچار “لیکنیکیفیکاسیون” یا ضخیم شدن مزمن میشود که درمان آن بسیار دشوارتر از مراحل اولیه است. بنابراین، داروهای موضعی باید با هدف شکستن این چرخه و بازگرداندن سد دفاعی پوست انتخاب شوند.
دستهبندی علمی پمادها و داروهای موضعی
داروهایی که برای تسکین علائم نشیمنگاهی تجویز میشوند، معمولاً در چهار گروه اصلی قرار میگیرند که هر کدام مکانیسم عمل متفاوتی دارند:
بیحسکنندههای موضعی (مانند لیدوکائین)
این داروها با مسدود کردن موقت کانالهای سدیم در پایانههای عصبی، مانع از انتقال پیام درد به مغز میشوند. لیدوکائین یا پراموکسین معمولاً برای تسکین دردهای حاد ناشی از شقاق (فیشر) یا هموروئیدهای بیرونزده استفاده میشوند. نکته مهم این است که این داروها نباید بیش از ۷ روز متوالی استفاده شوند، زیرا ممکن است باعث حساسیت پوستی شوند.
کورتیکواستروئیدها (مانند هیدروکورتیزون)
این گروه از داروها قدرتمندترین ضدالتهابها هستند. آنها با مهار آبشار اسید آراشیدونیک، تولید مواد التهابی را متوقف کرده و به سرعت خارش و تورم را کاهش میدهند. با این حال، استفاده طولانیمدت از پمادهای حاوی کورتون باعث نازک شدن پوست (آتروفی) و مستعد شدن ناحیه به عفونتهای قارچی میشود.
محافظتکنندههای پوست (مانند زینک اکساید)
این ترکیبات یک لایه فیزیکی روی پوست ایجاد میکنند تا از تماس مستقیم مخاط روده یا رطوبت با پوست آسیبدیده جلوگیری کنند. زینک اکساید خاصیت قابض (جمعکننده) ملایمی نیز دارد که به بهبودی زخمهای سطحی کمک میکند.
رویکرد سیستمیک به درمان
گاهی اوقات درمانهای موضعی به تنهایی کافی نیستند، به ویژه زمانی که اختلال در سیستم عروقی (وریدها) ریشه اصلی مشکل باشد. در چنین مواردی، پزشکان به سراغ داروهای خوراکی میروند که بر استحکام دیواره عروق تأثیر میگذارند. یکی از سوالات پرتکرار بیماران این است که بهترین قرص برای درمان بواسیر چیست؟
در پاسخ باید به دسته دارویی “فلبوتونیکها” اشاره کرد. ترکیباتی مانند “دیوسمین” و “هسپریدین” (که در داروهایی مثل دافلون یافت میشوند) با افزایش تنوس وریدی و کاهش نفوذپذیری مویرگها، تورم بالشتکهای هموروئیدی را از داخل کاهش میدهند. همچنین استفاده از مکملهای فیبر (مانند پسیلیوم) به عنوان یک داروی کمکی سیستمیک شناخته میشود؛ چرا که با تنظیم حرکات روده، فشار مکانیکی بر ناحیه مقعد را حذف کرده و اجازه میدهند بافتهای آسیبدیده در آرامش ترمیم شوند. مصرف این قرصها تحت نظر متخصص، میتواند نیاز به جراحیهای تهاجمی را در مراحل اولیه بیماری به شدت کاهش دهد.
دکتر عاطفه دهقانی تفتی، جراح عمومی و متخصص کولورکتال، در مورد چالشهای تشخیص و درمان خودسرانه چنین هشدار میدهند:
«بسیاری از بیماران با شکایت خارش شدید مراجعه میکنند و ماهها از پمادهای کورتونی قوی استفاده کردهاند، غافل از اینکه علت اصلی خارش آنها نه التهاب ساده، بلکه یک عفونت قارچی ثانویه یا حساسیت به خودِ دارو بوده است. تشخیص افتراقی بین هموروئید، فیشر و درماتیتهای ناحیه مقعد، پایه و اساس درمان است. پمادها فقط ابزاری برای مدیریت علائم هستند و نباید جایگزین ریشهیابی بیماری توسط پزشک شوند. در بسیاری از موارد، درمان قطعی تنها با اصلاحات ساختاری و گاهی جراحیهای محدود لیزری امکانپذیر است.»
عفونتهای قارچی و نقش پمادهای اختصاصی
یکی از دلایل شایع خارش شبانه و مقاوم به درمان در ناحیه مقعد، عفونتهای قارچی (کاندیدیازیس) است. این وضعیت معمولاً در محیطهای مرطوب، افرادی که دیابت دارند یا کسانی که به دلیل شستشوی افراطی، فلور نرمال باکتریایی پوست را از بین بردهاند، رخ میدهد. در این موارد، استفاده از پمادهای ضدالتهاب معمولی نه تنها کمکی نمیکند، بلکه باعث رشد بیشتر قارچ میشود.
در چنین شرایطی، پزشک ممکن است از داروهای ضدقارچ استفاده کند. برای مثال، پماد کلوتریمازول یکی از گزینههای استاندارد برای از بین بردن دیواره سلولی قارچها و مهار تکثیر آنها در چینخوردگیهای پوستی مقعد است. تشخیص این حالت معمولاً با مشاهده ضایعات “قمری” (Satellite lesions) و قرمز رنگ توسط پزشک انجام میشود. استفاده صحیح از این دارو در کنار خشک نگه داشتن ناحیه، میتواند خارشهای طاقتفرسایی که ماهها بیمار را آزار داده است، در عرض چند روز برطرف کند.
۳ نکته حیاتی که هر بیماری باید بداند
برای مدیریت صحیح درد و خارش مقعدی، علاوه بر استفاده از دارو، رعایت این سه نکته کلیدی بر اساس پروتکلهای نوین جهانی (ASCRS) ضروری است:
پرهیز از شستشوی افراطی و استفاده از صابون
بسیاری از بیماران به اشتباه تصور میکنند که خارش ناشی از عدم نظافت است و ناحیه را به شدت با صابونهای عطری یا لیف میشویند. این کار “سد لیپیدی” پوست را نابود کرده و باعث خشکی مفرط و ایجاد ترکهای میکروسکوپی میشود. بهترین روش، شستشو با آب ولرم ساده و خشک کردن با دستمال نخی به صورت ضربهای (نه مالشی) یا سشوار با باد سرد است.
نشستن در حمام آب گرم (Sitz Bath)
نشستن در لگن آب گرم (بدون اضافه کردن مواد شیمیایی یا بتادین) به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه، باعث آرامش عضلات اسفنکتر مقعد میشود. این کار اسپاسمهای دردناک را کاهش داده و با بهبود خونرسانی موضعی، سرعت ترمیم زخمهای فیشر و هموروئید را دوچندان میکند.
مراقب تداخلات و عوارض پمادها باشید
هرگز دو نوع پماد مختلف را همزمان روی هم نمالید مگر با دستور پزشک. برخی ترکیبات شیمیایی پمادها در صورت ترکیب شدن، میتوانند باعث ایجاد واکنشهای آلرژیک شدید شوند. همچنین اگر پس از ۳ تا ۵ روز استفاده از دارو، بهبودی حاصل نشد یا علائم بدتر شد، بلافاصله مصرف را قطع کرده و به متخصص مراجعه کنید، زیرا ممکن است نیاز به بررسیهای دقیقتر مانند آنوسکوبی باشد.
نتیجهگیری
درد و خارش مقعدی، اگرچه در ابتدا ممکن است ساده به نظر برسند، اما زبان بدن برای اعلام یک اختلال در سیستم گوارش یا عروق تحتانی هستند. انواع پمادها و داروها مانند فرشتههای نجاتی هستند که کیفیت زندگی را در کوتاه مدت بازمیگردانند، اما درمان واقعی در گرو اصلاح سبک زندگی، تغذیه درست و تشخیص دقیق پزشکی است. به خاطر داشته باشید که سلامتی شما ارزشمندترین دارایی شماست؛ پس به جای پناه بردن به درمانهای تایید نشده، با انتخاب آگاهانه و مشورت با متخصصین، آرامش را دوباره به زندگی خود هدیه دهید.
