زردی نوزاد چیست؟ علائم، دلایل، درمان و نکات مهم

زردی نوزاد یکی از شایع‌ترین نگرانی‌هایی است که والدین در روزهای ابتدایی تولد کودک با آن مواجه می‌شوند. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که پوست، سفیدی چشم و گاهی لب‌ها یا درون دهان نوزاد به رنگ زرد متمایل می‌شود. منشأ این تغییر رنگ، افزایش سطح بیلی روبین در خون است؛ ماده‌ای زردرنگ که هنگام تجزیه گلبول‌های قرمز پیر در بدن ساخته می‌شود.

نوزادان تازه متولد شده، به‌ویژه آن‌هایی که زودتر از موعد به دنیا آمده‌اند، بیشتر در معرض ابتلا به زردی هستند زیرا کبد آن‌ها هنوز به‌طور کامل قادر به تجزیه و دفع بیلی روبین نیست. در بسیاری از موارد، زردی نوزاد یک فرآیند فیزیولوژیک و طبیعی محسوب می‌شود و بدون نیاز به مداخله خاصی، ظرف چند روز تا دو هفته برطرف می‌شود. اما در برخی شرایط، این زردی ممکن است نشانه‌ای از بیماری‌های جدی‌تر باشد که نیاز به درمان سریع دارد.

علت زردی نوزاد چیست؟ بیلی روبین مقصر اصلی است

بیلی روبین زمانی در بدن تولید می‌شود که گلبول‌های قرمز خون تجزیه می‌شوند. بدن انسان همواره این روند را طی می‌کند، اما کبد وظیفه دارد بیلی روبین را تصفیه کرده و از طریق مدفوع دفع کند. در نوزادان، به‌ویژه در روزهای اول زندگی، کبد ممکن است هنوز به اندازه کافی تکامل نیافته باشد تا این عملکرد را به درستی انجام دهد.

همچنین عواملی مانند:

• افزایش طبیعی گلبول‌های قرمز هنگام تولد
• نارس بودن نوزاد (تولد پیش از ۳۸ هفته)
• کبودی هنگام تولد یا خونریزی داخلی
• تغذیه ناکافی یا شیر نخوردن نوزاد
• ناسازگاری گروه خونی مادر و نوزاد (مانند RH منفی)

می‌توانند موجب افزایش بیلی روبین و در نتیجه بروز زردی شوند.

انواع زردی نوزاد: از طبیعی تا خطرناک

زردی نوزاد انواع مختلفی دارد که هر کدام علت، زمان شروع و شدت متفاوتی دارند:

زردی فیزیولوژیک (طبیعی):

شایع‌ترین نوع زردی که معمولاً بین روز دوم تا پنجم تولد ظاهر شده و بدون درمان خاصی، تا پایان هفته دوم برطرف می‌شود.

زردی ناشی از شیر مادر:

گاهی ترکیبات موجود در شیر مادر موجب افزایش جذب بیلی روبین در روده می‌شوند. این نوع زردی معمولاً بین روز چهارم تا هفتم آغاز شده و ممکن است چند هفته ادامه یابد، اما معمولاً بی‌خطر است.

زردی ناشی از کم‌خوری یا تأخیر در شیردهی:

اگر نوزاد به اندازه کافی شیر نخورد، دفع بیلی روبین از طریق مدفوع کاهش یافته و سطح آن در خون افزایش می‌یابد.

زردی زودرس در نوزاد نارس:

نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا می‌آیند، بیشتر در معرض زردی شدید و خطرناک هستند.

زردی پاتولوژیک (بیمارگونه):

نوعی زردی که در ۲۴ ساعت اول زندگی ظاهر می‌شود یا سطح بیلی روبین بسیار بالا دارد. این نوع زردی نیاز به درمان فوری دارد.

علائم زردی نوزاد: از زردی پوست تا بی‌حالی

مهم‌ترین نشانه زردی، زرد شدن پوست و سفیدی چشم نوزاد است. این تغییر رنگ معمولاً از صورت شروع شده و در صورت افزایش سطح بیلی روبین، به سینه، شکم و در نهایت دست و پا گسترش می‌یابد.

سایر علائم عبارتند از:

• خواب‌آلودگی غیرعادی
• مشکل در شیر خوردن
• گریه ضعیف یا غیرعادی
• کاهش فعالیت و بی‌حالی

نکته مهم:
مشاهده زردی در نور طبیعی روز بسیار دقیق‌تر از نور مصنوعی (مثل لامپ مهتابی) است. اگر در نور طبیعی متوجه زردی در پوست یا چشم کودک شدید، با پزشک تماس بگیرید.

درمان زردی نوزاد: از نوردرمانی تا انتقال خون

در بسیاری از موارد، زردی خفیف نیازی به درمان ندارد و با تغذیه منظم و دفع بیلی روبین از طریق مدفوع طی ۷ تا ۱۴ روز برطرف می‌شود. اما در زردی‌های متوسط تا شدید، اقدامات درمانی لازم است:

فتوتراپی (نور درمانی):

نوزاد در زیر چراغ‌های مخصوص با طیف نور آبی قرار می‌گیرد. این نور باعث تبدیل بیلی روبین به نوعی می‌شود که به راحتی از طریق ادرار و مدفوع دفع گردد.

فتوتراپی در خانه:

در موارد خفیف، دستگاه‌های فتوتراپی خانگی با نظر پزشک می‌توانند جایگزین بستری در بیمارستان شوند.

تعویض خون:

در موارد نادر که زردی بسیار شدید باشد و خطر آسیب مغزی (کرنیکتروس) وجود داشته باشد، بخشی از خون نوزاد با خون سالم جایگزین می‌شود.

درمان خانگی زردی نوزاد: آیا امکان‌پذیر است؟

درمان زردی نوزاد در خانه زمانی مطرح می‌شود که شدت زردی خفیف بوده و پزشک آن را تأیید کرده باشد. در زردی فیزیولوژیک یا زردی شیر مادر، اغلب با اقدامات ساده خانگی می‌توان به روند بهبودی کمک کرد. نخستین و مهم‌ترین کار، افزایش دفعات شیردهی است. تغذیه مکرر موجب حرکات بیشتر روده شده و دفع بیلی‌روبین از بدن را سرعت می‌بخشد.

نور طبیعی نیز نقش مؤثری در بهبود زردی دارد. قرار دادن نوزاد در معرض نور طبیعی روز (مثلاً نزدیک پنجره و به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه، دو تا سه بار در روز) می‌تواند به تجزیه بیلی‌روبین کمک کند. با این حال، هرگز نباید کودک را مستقیم در آفتاب قرار دهید، چرا که پوست نوزاد بسیار حساس است و در معرض آفتاب سوختگی قرار می‌گیرد.

رطوبت مناسب محیط، استفاده از دستگاه بخور سرد برای جلوگیری از خشکی مجاری تنفسی و کمک به کاهش استرس کودک، و در نهایت آرامش مادر و ارتباط عاطفی قوی با نوزاد نیز در روند بهبود مؤثر است.

محاسبه شدت زردی نوزاد: چطور بفهمیم زردی خطرناک است؟

برای تشخیص شدت زردی نوزاد، پزشکان از معیارهای خاصی استفاده می‌کنند. سطح بیلی‌روبین سرمی کل (TSB) به میلی‌گرم در دسی‌لیتر (mg/dL) اندازه‌گیری می‌شود. سطح خطرناک زردی به سن دقیق نوزاد (برحسب ساعت) و میزان بیلی‌روبین بستگی دارد.

به طور کلی:

• در نوزادان زیر ۲۴ ساعت، زردی از نوع پاتولوژیک محسوب می‌شود و باید فوراً بررسی شود.
• اگر سطح بیلی‌روبین بیشتر از ۱۵ mg/dL در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول زندگی باشد، درمان فوری نیاز است.
• در نوزادان بالای ۷۲ ساعت، سطح زیر ۱۳ mg/dL معمولاً بی‌خطر است.

شیر خشت برای زردی نوزاد: درمان سنتی یا خطر احتمالی؟

شیر خشت، صمغی گیاهی و ملین‌ است که در طب سنتی ایران برای درمان زردی نوزادان مورد استفاده قرار می‌گیرد. گفته می‌شود که شیرخشت باعث حرکات روده و افزایش دفع بیلی‌روبین می‌شود. اما سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و مراکز علمی بین‌المللی هیچ تأییدی بر استفاده از شیر خشت برای درمان زردی نوزاد ارائه نداده‌اند.

استفاده از شیر خشت بدون نظارت پزشک ممکن است باعث اسهال، دهیدراسیون (کم آبی بدن) و اختلال در الکترولیت‌های حیاتی بدن نوزاد شود. همچنین شیرخشت می‌تواند با فلور طبیعی روده تداخل ایجاد کند و سیستم ایمنی نوزاد را تحت فشار قرار دهد.

در نتیجه، توصیه می‌شود از مصرف شیر خشت یا هر نوع داروی گیاهی برای نوزاد خودداری کنید مگر تحت نظارت مستقیم پزشک. درمان‌های مدرن و علمی مانند فوتوتراپی کاملاً ایمن و موثرتر هستند.

عوارض جانبی زردی نوزاد: چه زمانی خطرناک می‌شود؟

زردی نوزاد در بیشتر موارد بی‌خطر است، اما اگر سطح بیلی‌روبین بیش از حد بالا برود یا درمان نشود، می‌تواند به عوارض جدی منجر شود. یکی از خطرناک‌ترین عوارض، کرنیکتروس (Kernicterus) است. این وضعیت به دلیل تجمع بیلی‌روبین در مغز اتفاق می‌افتد و می‌تواند منجر به آسیب مغزی دائمی شود.

علائم هشداردهنده کرنیکتروس شامل موارد زیر است:

• گریه شدید و جیغ‌مانند
• شل شدن یا سفت شدن غیرعادی بدن
• دشواری در بیدار شدن یا مکیدن شیر
• تشنج یا حرکات غیرطبیعی بدن

همچنین در صورت عدم درمان، زردی می‌تواند باعث کاهش شنوایی، اختلالات شناختی، ناتوانی‌های حرکتی و فلج مغزی شود.

به همین دلیل است که پایش دقیق سطح بیلی‌روبین و مراجعه سریع به پزشک در صورت مشاهده علائم زردی، ضروری و حیاتی است.

پیشگیری از زردی نوزاد: شیر دادن مکرر، کلید اصلی

هرچند نمی‌توان از تمام انواع زردی پیشگیری کرد، اما برخی اقدامات می‌توانند خطر آن را کاهش دهند:

• شروع زودهنگام تغذیه با شیر مادر
• تغذیه حداقل ۸ تا ۱۲ بار در ۲۴ ساعت اول
• بررسی سطح بیلی روبین در ۲۴ ساعت اول تولد
• پیگیری نوزادان پرخطر تا چند روز بعد از ترخیص

زردی نوزاد را جدی بگیرید، اما نگران نباشید

زردی نوزاد یکی از شایع‌ترین پدیده‌های پس از تولد است و اغلب خطری ایجاد نمی‌کند. با این حال، آگاهی والدین از علائم، تشخیص به‌موقع و پیگیری سطح بیلی روبین، نقش بسیار مهمی در پیشگیری از عوارض جدی دارد. اگرچه بسیاری از موارد زردی به‌راحتی درمان می‌شوند، اما پیگیری علائم ظاهری، توجه به وضعیت شیردهی و مراجعه سریع به پزشک در صورت مشاهده نشانه‌های نگران‌کننده، کلید سلامت نوزاد است.