سرمه کشیدن برای نوزاد؛ عملی مفید یا مضر و خطرناک؟
سرمه از گذشته‌های بسیار دور، نه‌تنها در ایران بلکه در بسیاری از مناطق خاورمیانه، هند و آفریقا به عنوان یک ماده آرایشی و درمانی شناخته می‌شد. خانواده‌های ایرانی به‌خصوص در نسل‌های قبل، سرمه ارمنی یا سرمه سیاه را برای نوزادان استفاده می‌کردند و باور داشتند که این کار باعث تقویت بینایی کودک، بزرگ شدن چشم، افزایش جذابیت چهره و حتی جلوگیری از برخی بیماری‌های چشمی میشود.
بسیاری از مادران جوانی که امروز صاحب فرزند می‌شوند، هنوز زیر فشار توصیه‌های سنتی بزرگ‌ترها قرار می‌گیرند و سوال اصلی آن‌ها این است که آیا سرمه کشیدن برای نوزاد واقعاً مفید است یا خطرات جدی به دنبال دارد؟
این موضوع در سال‌های اخیر به دلیل هشدارهای پزشکان و سازمان‌های بهداشتی درباره وجود سرب در سرمه‌های سنتی، حساس‌تر از گذشته شده است. با وجود اینکه برخی خانواده‌ها به دلیل جنبه‌های فرهنگی و باورهای قدیمی هنوز به این روش اعتقاد دارند، اما پزشکی امروز نگاه کاملاً متفاوتی به این موضوع دارد. در این مقاله تلاش می‌کنیم همه جوانب این مسئله را بررسی کنیم تا والدین بتوانند با اطلاعات کامل و به‌دور از تعصب، تصمیم صحیحی درباره سلامت نوزاد خود بگیرند.
باورهای سنتی درباره فواید سرمه برای نوزاد
وقتی درباره سرمه برای نوزاد صحبت می‌کنیم، بخش زیادی از باورها ریشه در فرهنگ و سنت ایرانی دارد. در گذشته پزشکان قدیم استفاده از برخی مواد معدنی مثل اثمد را برای بزرگسالان توصیه می‌کردند. همین موضوع باعث شد مردم تصور کنند که این اثرات بر نوزاد هم صدق می‌کند. بسیاری از مادربزرگ‌ها همچنان بر این باورند که سرمه:
- چشم نوزاد را تقویت می‌کند.
- باعث جلوگیری از بیماری‌های چشمی میشود.
- چشم را بزرگ‌تر و زیباتر نشان می‌دهد.
- باعث خروج چربی‌های اضافه از اطراف چشم میشود.
- خواب نوزاد را بهتر می‌کند.
این باورها معمولاً بدون پشتوانه علمی و بر اساس تجربه‌های قدیمی بیان شده‌اند. اینکه نوزادی بعد از سرمه زدن آرام میشود، دلیل بر مفید بودن آن نیست؛ ممکن است ماده‌ای که وارد چشم شده باعث اشک‌ریزی یا خواب‌آلودگی شده باشد.
ترکیبات سرمه‌های سنتی و صنعتی
برای اینکه بتوانیم درباره مضر یا مفید بودن سرمه برای نوزاد صحبت کنیم، ابتدا باید بدانیم سرمه دقیقاً از چه موادی ساخته میشود. در بازار دو نوع کلی سرمه وجود دارد: سرمه‌های سنتی و سرمه‌های صنعتی.
سرمه سنتی معمولاً از سنگ‌های معدنی خاص مثل اثمد، دوده، سوخته بادام یا ترکیب چند ماده طبیعی ساخته میشود. در بسیاری از مناطق ایران، سرمه‌های سنتی دست‌ساز هستند و هیچ نظارتی بر ترکیبات آن‌ها وجود ندارد. نکته بسیار مهم این است که در بسیاری از نمونه‌های سنتی، میزان سرب بسیار بالا گزارش شده است. سرب یکی از خطرناک‌ترین فلزات سنگین برای بدن انسان و به‌خصوص کودکان است و میتواند روی رشد مغز اثرات جبران‌ناپذیری بگذارد.
سرمه صنعتی یا آرایشی نیز اگرچه بسته‌بندی‌شده و کارخانه‌ای است، اما بسیاری از آن‌ها فقط برای استفاده بزرگسالان طراحی شده‌اند و هیچ استانداردی برای استفاده نوزادان ندارند. علاوه بر سرب، وجود مواد شیمیایی و نگهدارنده‌های مختلف میتواند باعث تحریک چشم، حساسیت، خشکی و حتی عفونت شود.
بنابراین قبل از بررسی فواید احتمالی، باید دانست که ترکیبات بیشتر سرمه‌های موجود در بازار برای یک نوزاد که هنوز سیستم ایمنی کاملی ندارد، مناسب نیست.
واکنش چشم نوزاد به مواد خارجی
چشم نوزاد از ساختاری بسیار حساس برخوردار است. نوزاد در ماه‌های اول زندگی هنوز مجاری اشکی کاملی ندارد و سطح قرنیه و غشای چشم بسیار آسیب‌پذیر است. هر ماده خارجی که به چشم برسد، حتی اگر کاملاً بی‌ضرر هم باشد، میتواند موجب موارد زیر شود:
- اشک‌ریزی
- قرمزی چشم
- التهاب
- تورم پلک
- خشکی چشم
- حساسیت به نور
- سوزش
- ایجاد خراش سطحی روی قرنیه
وقتی صحبت از مواد سنگین‌تر مثل سرمه باشد، این خطرات چند برابر میشود. چشم نوزاد قدرت دفاعی لازم برای پاک‌سازی یا فیلتر کردن مواد معدنی سنگین را ندارد. بنابراین ورود هرگونه ماده غیر استریل میتواند خطر عفونت چشمی یا التهاب شدید را افزایش دهد.
خطرات مرتبط با وجود سرب در سرمه
سرب یکی از بحث‌برانگیزترین موادی است که در سرمه‌ها یافت میشود. بسیاری از تحقیقات نشان داده‌اند که برخی از سرمه‌های سنتی، حتی آن‌هایی که به‌عنوان کاملاً طبیعی معرفی می‌شوند، می‌توانند حاوی درصد زیاد سرب باشند. بدن نوزاد بسیار سریع‌تر از بزرگسالان سرب را جذب می‌کند. سرب وارد جریان خون شده و در طول زمان میتواند در مغز، استخوان و سایر بافت‌ها رسوب کند.
عوارض احتمالی مسمومیت با سرب در نوزادان شامل موارد زیر است:
- کاهش رشد مغزی
- تأخیر در تکامل گفتار
- مشکلات رفتاری
- کاهش تمرکز
- اختلالات یادگیری
- آسیب دائمی به سیستم عصبی
- بی‌اشتهایی و مشکلات گوارشی
- ضعف عضلانی
- خستگی مداوم
مشکل اینجاست که این علائم معمولاً دیر ظاهر می‌شوند و والدین متوجه نمی‌شوند که علت آن، استفاده از یک ماده غیرمجاز مثل سرمه بوده است. بنابراین خطر سرب اصلی‌ترین دلیلی است که پزشکان با صراحت استفاده از سرمه برای نوزادان را رد می‌کنند.
احتمال آلودگی میکروبی در سرمه‌های دست‌ساز
در بسیاری از موارد سرمه‌های سنتی به‌صورت خانگی تولید می‌شوند. نه ابزارها استریل هستند و نه ترکیبات ضدعفونی شده‌اند. چشم نوزاد محیطی بسیار مناسب برای رشد میکروب‌ها، قارچ‌ها و باکتری‌هاست. اگر سرمه با دست یا وسیله غیربهداشتی به چشم نوزاد کشیده شود، میتواند منجر به عفونت‌های چشمی خطرناک شود.
یکی از شایع‌ترین مشکلات، التهاب ملتحمه یا همان «قرمزی چشم» است که با ترشح چشمی، چسبندگی پلک، سوزش و گریه فراوان همراه میشود. در شرایط شدیدتر، ممکن است عفونت به لایه‌های عمقی‌تر چشم نفوذ کند و بینایی نوزاد را تهدید کند.
اثرات سرمه بر ظاهر چشم نوزاد
یکی از دلایلی که خانواده‌ها سرمه می‌کشند، تصور بزرگ‌تر شدن چشم نوزاد است. این موضوع بیشتر جنبه ظاهری دارد. رنگ تیره سرمه باعث میشود چشم نوزاد جذاب‌تر به نظر برسد، اما این فقط یک تغییر موقتی و سطحی است. هیچ رابطه علمی بین استفاده از سرمه و بزرگ‌تر شدن واقعی چشم وجود ندارد. اندازه چشم نوزاد براساس ژنتیک و عوامل طبیعی رشد تعیین میشود و هیچ ماده خارجی نمی‌تواند شکل یا اندازه چشم را تغییر دهد.
آیا همه انواع سرمه‌ها برای نوزاد خطرناک هستند؟
بسیاری از والدین می‌پرسند آیا حداقل نوعی سرمه وجود دارد که بیخطر باشد و بشود برای نوزاد استفاده کرد؟ پاسخ پزشکان در اکثر موارد منفی است. حتی سرمه‌های بدون سرب نیز لزوماً برای نوزاد مناسب نیستند. چشم کودک در ماه‌های اول هنوز در حال تکامل است و هر ماده غیرضروری میتواند آن را تحریک کند.
به‌طور کلی:
- سرمه چه سنتی باشد و چه صنعتی، برای نوزاد توصیه نمی‌شود.
- نبود سرب به معنای بی‌ضرر بودن نیست.
- هیچ برند جهانی معتبر سرمه‌ای مخصوص نوزاد تولید نمی‌کند.
پس اگر محصولی با عنوان «سرمه کودک» مشاهده شد، باید با شک و احتیاط به آن نگاه کرد.
دلیل پافشاری برخی خانواده‌ها بر استفاده از سرمه
برخی خانواده‌ها اعتقاد دارند که چون نسل‌های قبل سرمه استفاده می‌کردند و آسیبی ندیدند، پس این روش امن است. اما باید به چند نکته توجه کرد:
- ترکیبات سرمه‌های قدیمی با امروز متفاوت بوده است.
- میزان آلودگی مواد معدنی در گذشته بسیار کمتر بود.
- از سلامت بسیاری از افراد نسل قبل اطلاعی نداریم.
- حساسیت نوزادان با هم متفاوت است.
- نبود دانش پزشکی باعث می‌شد مشکلات چشم به سرمه نسبت داده نشود.
بنابراین استدلال «قدیم‌ها استفاده می‌کردند» نمی‌تواند مبنایی برای تصمیم‌گیری در مورد سلامت کودک امروزی باشد.
جایگزین‌های بیخطر برای مراقبت از چشم نوزاد
چشم نوزاد نیاز به مراقبت‌های پیچیده ندارد. بهترین روش‌ها برای حفظ سلامت چشم نوزاد شامل موارد ساده و طبیعی هستند:
- شستشوی دست والدین قبل از تماس با نوزاد.
- پاک کردن ترشحات چشم با پنبه استریل و آب جوشیده سرد شده.
- مراجعه به پزشک در صورت قرمزی، تورم یا ترشح.
- جلوگیری از ورود گرد و خاک به محیط زندگی نوزاد.
- پرهیز از استفاده هرگونه ماده آرایشی یا درمانی بدون نسخه پزشک.
به‌طور کلی چشم نوزاد به خودی خود سالم است و نیازی به هیچ ماده اضافی ندارد.
نظر قطعی پزشکان درباره سرمه کشیدن برای نوزاد
به‌صورت شفاف و قطعی، پزشکان و متخصصان اطفال استفاده از سرمه برای نوزاد را توصیه نمی‌کنند. دلیل اصلی این مخالفت، احتمال وجود سرب، خطر عفونت، حساسیت چشم و تأثیر منفی مواد خارجی بر بافت‌های ظریف چشمی است. از نظر علمی، هیچ فایده قطعی برای سرمه در نوزادان ثابت نشده است، اما ضررهای احتمالی آن بسیار جدی و گاهی برگشت‌ناپذیر هستند.
سوالات متداول
آیا سرمه کشیدن برای نوزاد میتواند بینایی را تقویت کند؟
خیر. هیچ پشتوانه علمی برای تقویت چشم با سرمه وجود ندارد و حتی ممکن است باعث التهاب یا آسیب چشمی شود.
آیا سرمه بدون سرب برای نوزاد بیخطر است؟
خیر. حتی اگر سرمه بدون سرب باشد، باز هم ورود هر ماده خارجی به چشم نوزاد میتواند موجب حساسیت و عفونت شود.
آیا سرمه کشیدن برای نوزاد باعث بزرگ شدن چشم او میشود؟
خیر. این تصور فقط یک باور سنتی است و هیچگونه تأثیر واقعی بر اندازه چشم ندارد.
