چرا اشک شور است و درباره سلامت ما چه میگوید؟
اشک یکی از شگفتانگیزترین مایعات بدن انسان است که نقشهای متعددی در حفظ سلامت چشم و بیان احساسات دارد. هر روز بارها و بارها پلک میزنیم و چشمانمان را مرطوب نگه میداریم، اما کمتر به این فکر میکنیم که چرا اشک طعم شور دارد یا چه ترکیباتی در آن وجود دارد. این سوال ساده که چرا اشک شور است، ما را به دنیای پیچیده و جالب بیوشیمی بدن انسان میبرد و نشان میدهد که هر قطره اشک چقدر برای سلامتی ما اهمیت دارد.
اشک تنها برای گریه کردن نیست. این مایع حیاتی وظایف مختلفی از جمله محافظت از چشم در برابر عفونت، تامین اکسیژن برای قرنیه، شستشوی ذرات خارجی و حتی کمک به دید واضح را بر عهده دارد. شوری اشک نیز تصادفی نیست، بلکه نتیجه ترکیب دقیق مواد مختلفی است که هر کدام نقش خاص خود را در حفظ سلامت چشم ایفا میکنند. در این مقاله به طور کامل بررسی میکنیم که چرا اشک شور است، چه ترکیباتی در آن وجود دارد و تغییرات در شوری یا ترکیب اشک چه نشانههایی برای سلامتی ما دارد.
ترکیب شیمیایی اشک
اشک یک مایع پیچیده است که از سه لایه مختلف تشکیل شده و هر لایه ترکیب خاص خود را دارد. این سه لایه عبارتند از لایه چربی، لایه آبکی و لایه موسین که همگی با هم کار میکنند تا چشم را سالم نگه دارند.
لایه چربی (لیپیدی)
بیرونیترین لایه اشک، لایه چربی است که توسط غدد مایبومین در لبه پلکها تولید میشود. این لایه نازک از روغن مانع تبخیر سریع اشک میشود و سطح اشک را صاف نگه میدارد. بدون این لایه، اشک خیلی سریع خشک میشود و چشم دچار خشکی میشود.
لایه آبکی (آکوئوس)
میانیترین و ضخیمترین لایه اشک، لایه آبکی است که توسط غدد اشکی تولید میشود. این لایه حدود ۹۸ درصد آب است و باقی آن شامل املاح معدنی، پروتئینها، آنزیمها و سایر مواد است. شوری اشک عمدتا از این لایه ناشی میشود.
در لایه آبکی مواد زیر یافت میشوند:
- نمک طعام (کلرید سدیم): این ماده اصلیترین عامل شوری اشک است.
- پتاسیم: برای تعادل الکترولیتی مهم است.
- بیکربنات: برای حفظ pH مناسب اشک.
- گلوکز: منبع انرژی برای سلولهای چشم.
- اوره: محصول جانبی متابولیسم پروتئین.
- آنتیبادیها: برای محافظت در برابر عفونت.
- لیزوزیم: آنزیمی که باکتریها را از بین میبرد.
لایه موسین
داخلیترین لایه اشک که مستقیما روی سطح چشم قرار دارد، لایه موسین نام دارد. این لایه توسط سلولهای گابلت در ملتحمه تولید میشود و وظیفه چسباندن اشک به سطح چشم را دارد. بدون این لایه، اشک به راحتی از روی چشم سر میخورد.
چرا اشک شور است؟
شوری اشک به دلیل حضور املاح معدنی، به ویژه کلرید سدیم (نمک طعام) است. اما چرا بدن این نمک را در اشک قرار میدهد؟ دلایل متعددی برای این موضوع وجود دارد:
حفظ تعادل اسمزی
یکی از مهمترین دلایل شوری اشک، حفظ تعادل اسمزی بین اشک و سلولهای چشم است. اگر اشک فاقد نمک بود و کاملا آب خالص بود، آب وارد سلولهای چشم میشد و باعث پارگی و آسیب به آنها میگردید. نمک در اشک تضمین میکند که فشار اسمزی در دو طرف غشای سلولی متعادل است.
خواص ضد باکتری
نمک دارای خواص ضد میکروبی طبیعی است. شوری اشک به جلوگیری از رشد برخی باکتریها و میکروارگانیسمهای مضر کمک میکند. همراه با آنزیمهای ضد باکتری مانند لیزوزیم، نمک موجود در اشک خط دفاعی مهمی در برابر عفونتهای چشمی ایجاد میکند.
حفظ شفافیت قرنیه
قرنیه باید کاملا شفاف باشد تا نور به درستی عبور کند و بینایی واضح داشته باشیم. ترکیب مناسب املاح در اشک به حفظ ساختار و شفافیت قرنیه کمک میکند. تغییرات زیاد در غلظت نمک میتواند باعث تورم یا چروکیدگی قرنیه شود که هر دو به دید آسیب میزنند.
انتقال مواد مغذی
املاح معدنی در اشک به انتقال مواد مغذی و اکسیژن به سلولهای سطحی چشم کمک میکنند. قرنیه فاقد رگهای خونی است و باید اکسیژن و مواد مغذی خود را از اشک و هوا دریافت کند. نمکها در این فرآیند نقش کلیدی دارند.
انواع اشک
همه اشکها یکسان نیستند. بدن سه نوع اشک مختلف تولید میکند که هر کدام ترکیب و وظیفه متفاوتی دارند:
اشک پایه (بازال)
این نوع اشک مدام تولید میشود و چشم را مرطوب نگه میدارد. در یک روز عادی، چشم حدود ۱ تا ۲ میلیلیتر اشک پایه تولید میکند. این اشک با هر پلک زدن روی سطح چشم پخش میشود و از خشک شدن آن جلوگیری میکند. اشک پایه دارای ترکیب ثابتی از آب، نمک، پروتئین و چربی است.
اشک رفلکسی (انعکاسی)
وقتی چشم با محرکهای خارجی مانند دود، باد، گرد و غبار یا پیاز مواجه میشود، به سرعت حجم زیادی اشک تولید میکند تا این مواد مزاحم را بشوید. اشک رفلکسی معمولا آبکیتر و کمتر شور است زیرا هدف اصلی آن شستشوی سریع است نه تامین نیازهای تغذیهای. به همین دلیل است که وقتی پیاز خرد میکنید و اشک چشمتان در میآید، ممکن است کمتر شور باشد.
اشک عاطفی (احساسی)
این نوع اشک در پاسخ به احساسات مختلف مانند غم، شادی، خشم یا استرس تولید میشود. جالب است بدانید که اشک عاطفی ترکیب متفاوتی نسبت به دو نوع دیگر دارد. تحقیقات نشان دادهاند که اشک عاطفی حاوی سطوح بالاتری از هورمونهای استرس و پروتئینهای خاص است. بدن گویا از طریق گریه کردن مقداری از هورمونهای استرس را دفع میکند، به همین دلیل بعد از یک گریه خوب معمولا احساس بهتری داریم.
میزان شوری اشک چقدر است؟
اشک انسان حدود ۰.۹ درصد نمک دارد که تقریبا برابر با میزان نمک موجود در خون و سایر مایعات بدن است. این به معنای آن است که در هر ۱۰۰ میلیلیتر اشک، حدود ۰.۹ گرم نمک وجود دارد. برای مقایسه، آب دریا حدود ۳.۵ درصد نمک دارد که چهار برابر شورتر از اشک است.
این غلظت دقیق نمک کاملا ضروری است. اگر اشک خیلی شور باشد، باعث سوزش و ناراحتی چشم میشود. اگر خیلی کمنمک باشد، نمیتواند وظایف حفاظتی خود را انجام دهد. بدن به طور مداوم این تعادل را نظارت و تنظیم میکند.
عوامل موثر بر شوری اشک
میزان شوری اشک میتواند تحت تاثیر عوامل مختلفی تغییر کند:
هیدراتاسیون بدن
وقتی بدن کمآب است، اشک نیز غلیظتر و شورتر میشود. کمآبی باعث میشود نسبت نمک به آب در اشک افزایش یابد. این میتواند منجر به سوزش و خارش چشم شود. نوشیدن آب کافی برای تولید اشک سالم ضروری است.
رژیم غذایی
مقدار نمکی که مصرف میکنید میتواند بر ترکیب اشک تاثیر بگذارد. رژیم غذایی پرنمک ممکن است منجر به افزایش جزئی شوری اشک شود، اگرچه بدن سیستمهای تنظیمی قوی برای حفظ تعادل دارد.
هورمونها
تغییرات هورمونی، به ویژه در زنان، میتواند بر ترکیب اشک تاثیر بگذارد. در دوران بارداری، شیردهی، یائسگی یا حتی در طول چرخه قاعدگی، ترکیب اشک ممکن است تغییر کند. برخی زنان در این دورهها از خشکی چشم شکایت دارند.
داروها
برخی داروها مانند ضد هیستامینها، داروهای فشار خون، ضد افسردگیها و قرصهای ضد بارداری میتوانند بر تولید یا ترکیب اشک تاثیر بگذارند و باعث خشکی چشم شوند.
محیط
هوای خشک، باد، دود سیگار و آلودگی هوا میتوانند باعث تبخیر سریعتر اشک شوند. این باعث میشود اشک باقیمانده غلیظتر و شورتر شود.
سن
با افزایش سن، تولید اشک معمولا کاهش مییابد و ترکیب آن نیز تغییر میکند. سالمندان بیشتر دچار خشکی چشم میشوند.
نشانههای سلامتی مرتبط با اشک
تغییرات در مقدار، کیفیت یا ترکیب اشک میتواند نشانههای مهمی درباره سلامتی کلی بدن و سلامت چشم به ما بدهد:
خشکی چشم
یکی از شایعترین مشکلات مرتبط با اشک، خشکی چشم است. این وضعیت زمانی رخ میدهد که چشم به اندازه کافی اشک تولید نمیکند یا اشک با کیفیت پایینی دارد. علائم خشکی چشم شامل:
- احساس سوزش یا سوزنسوزن شدن
- قرمزی چشم
- حساسیت به نور
- احساس شن یا ذره خارجی در چشم
- اشک ریزش مداوم (به طور عجیب، گاهی خشکی چشم باعث اشک ریختن بیش از حد میشود)
- خستگی چشم
- تاری دید موقت
خشکی چشم میتواند ناشی از عوامل مختلفی باشد: استفاده طولانی مدت از کامپیوتر، سندرم شوگرن (بیماری خود ایمنی)، آرتریت روماتوئید، دیابت، مشکلات تیروئید، کمبود ویتامین A، استفاده از لنز تماسی و برخی داروها.
اشکریزش بیش از حد
برخلاف تصور عمومی، اشک ریختن زیاد نیز میتواند نشانه مشکل باشد. اگر چشمتان دائما اشک میریزد، ممکن است به دلایل زیر باشد:
- مسدودی مجرای اشکی
- عفونت چشم
- آلرژی
- تحریک یا التهاب
- پلکهای به سمت داخل یا خارج برگشته
- واکنش خشکی چشم (بدن برای جبران خشکی، اشک زیاد تولید میکند)
تغییر در شوری اشک
اگر اشکتان بیش از حد شور است و باعث سوزش میشود، ممکن است نشانههایی از:
- کمآبی بدن
- اختلال در تعادل الکترولیتها
- التهاب چشم
- مشکل در غدد اشکی
اگر اشک کمشورتر از معمول است، ممکن است نشانه:
- رقیق شدن اشک به دلیل اشک ریزش رفلکسی زیاد
- مشکل در غدد تولیدکننده املاح
تغییر رنگ یا شفافیت اشک
اشک سالم باید شفاف باشد. اگر تغییر رنگی مشاهده میکنید:
- اشک زرد یا سبز: ممکن است نشانه عفونت باکتریایی باشد.
- اشک خونی: میتواند نشانه آسیب، التهاب شدید یا نادرا تومور باشد.
- اشک کدر: ممکن است به دلیل التهاب یا چرک باشد.
احساس چسبندگی یا غلظت اشک
اگر صبحها چشمانتان چسبیده یا پلکهایتان به هم میچسبند، ممکن است نشانه:
- کمآبی
- عفونت (ورم ملتحمه)
- مشکل در غدد مایبومین
- بلفاریت (التهاب پلک)
اشک و سلامت عمومی بدن
جالب است بدانید که اشک میتواند نشانههایی از سلامت کلی بدن نیز ارائه دهد:
دیابت
دیابت میتواند بر تولید اشک تاثیر بگذارد و باعث خشکی چشم شود. همچنین ترکیب اشک در افراد دیابتی ممکن است متفاوت باشد و سطح گلوکز در اشک افزایش یابد. برخی محققان روی استفاده از اشک برای کنترل قند خون در دیابتیها تحقیق میکنند.
بیماریهای خودایمنی
بیماریهایی مانند سندرم شوگرن، لوپوس و آرتریت روماتوئید میتوانند غدد اشکی را تحت تاثیر قرار دهند و باعث خشکی شدید چشم شوند.
مشکلات تیروئید
اختلالات تیروئید، به ویژه بیماری گریوز، میتواند بر چشمها تاثیر بگذارد و باعث تغییرات در تولید اشک شود.
کمبودهای تغذیهای
کمبود ویتامین A میتواند باعث خشکی شدید چشم و حتی آسیب به قرنیه شود. کمبود اسیدهای چرب امگا-۳ نیز با خشکی چشم مرتبط است.
استرس و سلامت روان
استرس مزمن، اضطراب و افسردگی میتوانند بر تولید اشک تاثیر بگذارند. همچنین گریه کردن نقش مهمی در تخلیه هیجانی دارد و میتواند به کاهش استرس کمک کند.
راههای حفظ سلامت اشک و چشم
برای حفظ سلامت اشک و جلوگیری از مشکلات میتوانید:
نوشیدن آب کافی
حداقل ۸ لیوان آب در روز بنوشید تا بدن و چشمان شما به خوبی آبرسانی شوند.
رعایت بهداشت چشم
دستهای خود را قبل از لمس چشم بشویید، آرایش چشم را شبها پاک کنید و از استفاده مشترک لوازم آرایش چشم خودداری کنید.
استراحت دادن به چشم
قانون ۲۰-۲۰-۲۰ را رعایت کنید: هر ۲۰ دقیقه، به مدت ۲۰ ثانیه به فاصله ۲۰ فوتی (حدود ۶ متر) نگاه کنید. این به چشم کمک میکند تا استراحت کند و اشک بهتر تولید شود.
استفاده از عینک آفتابی
در برابر نور شدید خورشید، باد و گرد و غبار از عینک آفتابی با محافظت UV استفاده کنید.
تغذیه مناسب
رژیم غذایی سرشار از اسیدهای چرب امگا-۳ (ماهی، آجیل)، ویتامین A (هویج، سیبزمینی شیرین) و آب کافی به سلامت چشم کمک میکند.
کنترل رطوبت محیط
در محیطهای خشک از دستگاه رطوبتساز استفاده کنید. از قرارگیری مستقیم در برابر جریان هوا (کولر، بخاری، فن) خودداری کنید.
استفاده صحیح از لنز
اگر از لنز تماسی استفاده میکنید، دستورالعملهای بهداشتی را رعایت کنید و لنز را بیش از حد مجاز نگذارید.
کاهش استفاده از صفحه نمایش
زمان استفاده از گوشی، کامپیوتر و تلویزیون را محدود کنید. استفاده طولانی از صفحه نمایش باعث کاهش پلک زدن و خشکی چشم میشود.
مراجعه منظم به چشمپزشک
سالانه برای معاینه چشم به چشمپزشک مراجعه کنید، حتی اگر مشکلی ندارید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت مشاهده علائم زیر باید سریعا به چشمپزشک مراجعه کنید:
- کاهش ناگهانی بینایی
- درد شدید چشم
- ترشح غیرعادی از چشم (زرد، سبز یا چرکی)
- قرمزی شدید یا ناگهانی چشم
- حساسیت زیاد به نور
- احساس جسم خارجی که با شستن برطرف نمیشود
- خشکی مداوم چشم که با قطره بهبود نمییابد
- اشک ریختن بیش از حد و مداوم
- تورم پلکها
- تغییرات بینایی مانند دیدن هاله یا چشمکهای نور
سوالات متداول
آیا اشک واقعا میتواند به کاهش استرس کمک کند؟
بله، تحقیقات علمی نشان دادهاند که اشک عاطفی حاوی هورمونهای استرس است و گریه کردن میتواند به دفع این هورمونها کمک کند. همچنین گریه کردن باعث آزادسازی اندورفین میشود که احساس آرامش ایجاد میکند. به همین دلیل بسیاری از افراد بعد از یک گریه خوب احساس سبکی و راحتی میکنند. گریه یک مکانیسم طبیعی برای تنظیم هیجانات است و بازداشتن آن میتواند به سلامت روان آسیب بزند.
چرا وقتی پیاز خرد میکنیم اشک چشمانمان در میآید؟
وقتی پیاز خرد میشود، آنزیمی به نام آلیناز آزاد میشود که با ترکیبات گوگردی موجود در پیاز واکنش نشان داده و گازی به نام سولفات تیوپروپانال تولید میکند. این گاز وقتی با رطوبت چشم ترکیب میشود، به اسید سولفوریک تبدیل میشود که چشم را تحریک میکند. در پاسخ، چشم به سرعت اشک رفلکسی تولید میکند تا این ماده سوزاننده را بشوید. برای کاهش این مشکل میتوانید پیاز را در یخچال سرد کنید یا زیر آب جاری خرد کنید.
آیا مردان و زنان اشک با ترکیب متفاوتی دارند؟
تحقیقات نشان دادهاند که بین اشک مردان و زنان تفاوتهایی وجود دارد. زنان به طور میانگین بیشتر از مردان گریه میکنند و این تا حدی به دلیل تفاوتهای هورمونی است. تستوسترون در مردان ممکن است تولید اشک را کاهش دهد، در حالی که پرولاکتین در زنان میتواند آن را افزایش دهد. همچنین مجرای اشکی زنان کوچکتر است که ممکن است باعث سرریز شدن سریعتر اشک شود. با این حال، ترکیب شیمیایی اساسی اشک در هر دو جنس مشابه است.
چرا گاهی وقتها بعد از گریه کردن سردرد میگیریم؟
سردرد بعد از گریه میتواند چند دلیل داشته باشد. اول، گریه کردن باعث فشار به سینوسها و افزایش فشار در سر میشود که میتواند منجر به سردرد شود. دوم، در هنگام گریه، تنفس نامنظم میشود و ممکن است اکسیژن کمتری به مغز برسد. سوم، استرس و تنش عاطفی که منجر به گریه شده، خود میتواند باعث انقباض عضلات گردن و سر شود. چهارم، گریه طولانی میتواند باعث کمآبی شود که یکی از عوامل شایع سردرد است. برای جلوگیری از این مشکل، سعی کنید بعد از گریه آب بنوشید، نفس عمیق بکشید و به آرامی سر و گردن خود را ماساژ دهید.
