بیماری ماکولار؛ از علت تا درمان و نکات کلیدی که باید بدانید
بیماری ماکولار یکی از شایع‌ترین اختلالات چشمی است که با درگیر کردن بخش مرکزی شبکیه، توانایی دید دقیق و جزئیات را کاهش می‌دهد. ماکولا بخشی حساس از شبکیه است که برای فعالیت‌های روزانه مانند خواندن، رانندگی، و تشخیص چهره نقش حیاتی دارد. این بیماری معمولاً با افزایش سن مرتبط است اما عوامل دیگری نیز می‌توانند در ایجاد آن نقش داشته باشند.
بیماری ماکولار چیست؟
بیماری ماکولار یا دژنراسیون ماکولا یکی از علل اصلی از دست دادن بینایی مرکزی در سالمندان است. ماکولا، بخشی از شبکیه چشم است که مسئول دید واضح و جزئیات می‌باشد و در اثر این بیماری دچار آسیب می‌شود. بیماری ماکولار دو نوع اصلی دارد: نوع خشک و نوع مرطوب. نوع خشک که شایع‌تر است، به‌طور تدریجی سلول‌های ماکولا را تحلیل می‌دهد، در حالی که نوع مرطوب می‌تواند به سرعت و با رشد غیرطبیعی رگ‌های خونی، باعث نشت مایعات و خونریزی در زیر شبکیه شود.
این بیماری معمولاً افراد بالای 50 سال را تحت تأثیر قرار می‌دهد و خطر آن با افزایش سن افزایش می‌یابد. با توجه به افزایش جمعیت سالمند در سراسر جهان، انتظار می‌رود تعداد مبتلایان به آن تا سال 2040 به بیش از 300 میلیون نفر برسد.
از عوامل دیگر ایجاد کننده خطر ابتلا به این بیماری می‌توان به سابقه خانوادگی، سیگار کشیدن، فشار خون بالا، و رژیم غذایی نامناسب اشاره کرد. این بیماری در میان افراد سفیدپوست و کسانی که سابقه بیماری‌های قلبی دارند، بیشتر شایع است.
بیماری ماکولار به خودی خود منجر به نابینایی کامل نمی‌شود، اما می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی بگذارد. از دست دادن بینایی مرکزی ممکن است انجام کارهایی مانند رانندگی، مطالعه و تشخیص چهره‌ها را دشوار کند.
ماکولا چیست و در کجای چشم قرار دارد؟
ماکولا بخشی از شبکیه در پشت چشم است که در مرکز آن قرار دارد و تنها چند میلی‌متر قطر دارد. شبکیه لایه نازکی از سلول‌ها است که تصاویر را از عدسی دریافت کرده و به سیگنال‌های عصبی تبدیل می‌کند. ماکولا بخش بسیار حساس شبکیه است که مسئول دید مرکزی و وضوح بالا برای فعالیت‌هایی مانند خواندن، رانندگی و شناسایی چهره‌ها است.
ماکولا به‌طور خاص برای دید مرکزی طراحی شده است. این بخش، وظیفه ارائه دید دقیق و تشخیص جزئیات را بر عهده دارد. فعالیت‌های روزانه‌ای که نیاز به دقت بالا دارند، مانند نوشتن یا استفاده از تلفن همراه، به ماکولا وابسته‌اند.
انواع بیماری ماکولار
این بیماری دو نوع دارد که عبارتند از:
نوع خشک:
این نوع شایع‌ترین شکل بیماری ماکولار است که به تدریج و با افزایش سن به وجود می‌آید. علت اصلی آن رسوبات زرد رنگی به نام «دروسن» زیر شبکیه است که به مرور عملکرد ماکولا را مختل می‌کنند. این نوع معمولاً به آرامی پیشرفت کرده و با تاری دید مرکزی همراه است، اما به ندرت منجر به نابینایی کامل می‌شود. درمان قطعی برای نوع خشک وجود ندارد، اما استفاده از مکمل‌های ویتامینی می‌تواند روند پیشرفت آن را کاهش دهد. همچنین، پیروی از رژیم غذایی مدیترانه‌ای، مصرف غذاهای غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها مانند اسفناج و کلم و اجتناب از سیگار برای پیشگیری از این نوع بیماری توصیه می‌شود.
نوع مرطوب:
این نوع شدیدتر است اما شیوع کمتری دارد. علت آن رشد غیرطبیعی رگ‌های خونی زیر ماکولا است که موجب نشت خون یا مایع می‌شوند. این وضعیت می‌تواند به سرعت باعث از دست دادن بینایی مرکزی شود.
علائم بیماری ماکولار
بسته به نوع بیماری ماکولار علائم آن متفاوت است. در نوع خشک، معمولاً کاهش تدریجی بینایی مرکزی مشاهده می‌شود و خطوط مستقیم ممکن است کج یا موج‌دار به نظر برسند. در نوع مرطوب، که پیشرفت سریع‌تری دارد، ممکن است لکه‌های تاریک در مرکز دید ظاهر شوند و خونریزی یا نشت مایعات در زیر ماکولا رخ دهد. علائم دیگر شامل مشکل در تشخیص رنگ‌ها، نیاز به نور بیشتر برای دیدن و سختی در تطابق دید در نور کم هستند.
علائم بیماری ماکولار در مراحل اولیه معمولاً خفیف هستند و ممکن است بیمار متوجه تغییر خاصی نشود. تاری دید یا کاهش توانایی دید در نور کم از نشانه‌های اولیه است. برخی از افراد ممکن است خطوط صاف را موج‌دار ببینند یا با تشخیص رنگ‌ها مشکل داشته باشند.
با پیشرفت بیماری، نقاط تاریک یا خالی در میدان دید مرکزی ظاهر می‌شوند که می‌تواند انجام فعالیت‌های روزمره را دشوار کند. در نوع مرطوب، این علائم می‌توانند به طور ناگهانی ظاهر شوند و به سرعت بدتر شوند، در حالی که در نوع خشک، پیشرفت معمولاً آهسته‌تر است.
برخی بیماران، به خصوص در مراحل پیشرفته‌تر، ممکن است به سندرم چارلز بونت مبتلا شوند که شامل توهمات بصری است. این حالت ناشی از از دست دادن بینایی است و ارتباطی با مشکلات روانی ندارد.
اختلال در تشخیص رنگ‌ها به چه معناست؟
اختلال در تشخیص رنگ‌ها به این معناست که فرد رنگ‌ها را با وضوح کمتری می‌بیند یا ممکن است رنگ‌ها کدر و کم‌رنگ‌تر به نظر برسند. برای مثال، یک فرد مبتلا به بیماری ماکولار ممکن است در تشخیص تفاوت بین رنگ‌های مشابه (مانند قرمز و نارنجی) یا دیدن طیف رنگ‌ها در نور کم مشکل داشته باشد. این اتفاق به دلیل آسیب به سلول‌های مخروطی ماکولا است که مسئول تشخیص رنگ‌ها هستند.
تفاوت بیماری ماکولار با آب مروارید چیست؟
بیماری ماکولار باعث آسیب به شبکیه (بافت حساس به نور) می‌شود و بینایی مرکزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما آب مروارید به عدسی چشم آسیب می‌زند و باعث کدر شدن آن می‌شود. برخلاف بیماری ماکولار، آب مروارید معمولاً با جراحی به‌طور کامل درمان می‌شود.
تفاوت بیماری ماکولار با خشکی چشم چیست؟
خشکی چشم به مشکل در تولید اشک یا کیفیت آن مربوط است که باعث ناراحتی، قرمزی و تحریک سطح چشم می‌شود. این بیماری برخلاف ماکولار، تأثیری بر شبکیه یا دید مرکزی ندارد، اما می‌تواند روی راحتی و کیفیت دید عمومی تأثیر بگذارد.
نحوه تشخیص بیماری ماکولار
برای تشخیص بیماری ماکولار از چندین ابزار و روش پیشرفته استفاده می‌شود که به پزشکان امکان بررسی دقیق شبکیه و ماکولا را می‌دهد. یکی از این روش‌ها که معمولاً بسیار استفاده می‌شود، عکسبرداری مقطعی نوری (OCT) است.
این روش غیرتهاجمی است و تصاویر سه‌بعدی با وضوح بالا از شبکیه ایجاد می‌کند. در این تکنیک، نور لیزر کم‌انرژی به چشم تابیده می‌شود و بازتاب آن از لایه‌های مختلف شبکیه اندازه‌گیری می‌شود. این اطلاعات به‌طور دیجیتالی پردازش شده و تصویر دقیقی از ساختار شبکیه و ماکولا ایجاد می‌شود. OCT به ویژه برای شناسایی مایع یا ورم زیر ماکولا در نوع مرطوب بیماری بسیار موثر است.
برخلاف روش‌هایی مانند آنژیوگرافی فلورسین که نیاز به تزریق ماده رنگی دارد، OCT بدون نیاز به تزریق و با دقت بیشتری اطلاعات درباره ضخامت لایه‌های شبکیه ارائه می‌دهد. این روش سریع‌تر و ایمن‌تر است و عوارض جانبی بسیار کمی دارد.
این آزمایش معمولاً در مطب‌های چشم‌پزشکی مجهز به دستگاه OCT انجام می‌شود. نیازی به مراجعه به بیمارستان نیست، مگر اینکه بیمار شرایط خاصی داشته باشد یا به ارزیابی‌های بیشتری نیاز باشد.
برای انجام این آزمایش نیازی به آماده‌سازی خاصی ندارید، اما معمولاً از قطره‌های گشادکننده مردمک استفاده می‌شود تا تصاویر دقیق‌تری از شبکیه ثبت شود. پس از گشاد شدن مردمک، ممکن است چند ساعت حساسیت به نور داشته باشید، بنابراین بهتر است از عینک آفتابی استفاده کنید.
علت بیماری ماکولار
بیماری ماکولار (به‌ویژه نوع وابسته به سن) به عوامل متعددی مرتبط است که برخی از آن‌ها قابل کنترل و برخی غیرقابل کنترل هستند:
- افزایش سن: این بیماری معمولاً افراد بالای 50 سال را تحت تأثیر قرار می‌دهد و شیوع آن با افزایش سن بیشتر می‌شود.
- ژنتیک: سابقه خانوادگی بیماری ماکولار احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد. برخی جهش‌های ژنتیکی، مانند تغییرات در ژن‌های مرتبط با سیستم ایمنی نقش کلیدی در ایجاد این بیماری دارند.
- سیگار کشیدن: یکی از قوی‌ترین عوامل خطر است و احتمال ابتلا به بیماری را دو برابر می‌کند.
- رژیم غذایی نامناسب: مصرف پایین میوه‌ها، سبزیجات و غذاهای حاوی آنتی‌اکسیدان‌ها و اسیدهای چرب امگا 3 می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.
- قرار گرفتن در معرض نور آفتاب: تماس طولانی‌مدت با اشعه ماورای بنفش ممکن است به شبکیه آسیب بزند و احتمال ایجاد بیماری را بالا ببرد.
- بیماری‌های مزمن: افرادی که دیابت، فشار خون بالا یا کلسترول بالا دارند، بیشتر در معرض خطر هستند.
آیا سن و جنسیت در ابتلا به این بیماری موثر هستند؟
بیماری ماکولار وابسته به سن معمولاً پس از 50 سالگی آغاز می‌شود و شیوع آن در دهه‌های 60 و 70 زندگی بیشتر است. همچنسن مطالعات نشان می‌دهند که زنان بیشتر از مردان به این بیماری مبتلا می‌شوند و احتمالاً دلیل آن به طول عمر بیشتر زنان و تغییرات هورمونی پس از یائسگی مربوط است.
نحوه درمان بیماری ماکولار
این بیماری به طور کامل درمان نمی‌شود، اما مدیریت آن ممکن است پیشرفت بیماری را کند کرده یا در برخی موارد بینایی را بهبود بخشد. روش‌های درمانی به صورت زیر هستند:
- درمان‌های ضدعروقی: این درمان برای نوع مرطوب بیماری استفاده می‌شود. داروهایی مانند رانیبیزومب و آفلیبرسپت به داخل چشم تزریق می‌شوند تا رشد غیرطبیعی رگ‌های خونی را مهار کنند. تزریق‌ها معمولاً به صورت ماهانه یا هر چند ماه انجام می‌شوند و به بهبود یا تثبیت بینایی کمک می‌کنند.
- لیزر درمانی: در موارد خاصی از نوع مرطوب، از لیزر برای تخریب رگ‌های خونی غیرطبیعی استفاده می‌شود. این روش بیشتر برای بیمارانی مناسب است که رگ‌های آسیب‌زا دور از مرکز ماکولا قرار دارند.
- مکمل‌های تغذیه‌ای: مکمل‌هایی که شامل ویتامین C، ویتامین E، زینک و لوتئین هستند، می‌توانند در کاهش پیشرفت نوع خشک مؤثر باشند.
- پیوند سلول‌های بنیادی: این روش هنوز در مرحله آزمایشی است و در آن تلاش می‌شود تا سلول‌های آسیب‌دیده شبکیه ترمیم شوند.
ممنوعیت‌های غذایی افراد مبتلا به بیماری ماکولار
- چربی‌های اشباع و ترانس: مصرف غذاهایی مانند فست‌فودها، چیپس، کره صنعتی و غذاهای سرخ‌شده باید محدود شود. این مواد می‌توانند به پیشرفت آسیب شبکیه کمک کنند.
- مصرف زیاد نمک: نمک باعث افزایش فشار خون و کاهش جریان خون به چشم می‌شود و ممکن است ریسک آسیب شبکیه را بالا ببرد.
- شکر و قندهای فرآوری‌شده: این مواد می‌توانند باعث افزایش استرس اکسیداتیو در بدن شده و بر سلول‌های شبکیه تأثیر منفی بگذارند.
- الکل: مصرف بیش از حد الکل ممکن است سلامت چشم را تحت تأثیر قرار دهد و از تأثیر مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی بکاهد.
توصیه می‌شود از رژیم غذایی مدیترانه‌ای شامل ماهی‌های چرب (مانند سالمون و تن)، سبزیجات برگ‌دار سبز (مانند اسفناج و کلم)، میوه‌های غنی از ویتامین C (مانند مرکبات) و مغزها و دانه‌ها برای کاهش پیشرفت بیماری استفاده شود.
ممنوعیت‌های فعالیتی افراد مبتلا به بیماری ماکولار
- قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور خورشید: اشعه ماورای بنفش می‌تواند آسیب به ماکولا را تسریع کند. استفاده از عینک‌های آفتابی استاندارد ضروری است.
- سیگار کشیدن: این عامل یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای بیماری ماکولار است و باید به طور کامل قطع شود.
- استفاده مداوم از صفحه‌نمایش: خیره شدن طولانی به گوشی یا کامپیوتر ممکن است فشار چشم را افزایش دهد. پیشنهاد می‌شود هر 20 دقیقه یک بار، نگاه از صفحه‌نمایش برداشته شود.
خطرات عدم درمان به موقع بیماری ماکولار
- افزایش خطر آسیب‌های جسمی: با کاهش دید، خطر تصادفات و زمین خوردن به خصوص در افراد مسن افزایش می‌یابد. این موضوع می‌تواند منجر به آسیب‌های ثانویه مانند شکستگی استخوان شود که خود مشکلات جدی‌تری به دنبال دارد.
- از دست رفتن بینایی مرکزی: عدم درمان به موقع می‌تواند باعث پیشرفت بیماری، به‌ویژه در نوع مرطوب ماکولار شود. این امر به دلیل رشد رگ‌های خونی غیرطبیعی و نشت مایع یا خون در ناحیه ماکولا است. در نتیجه، دید مرکزی که برای خواندن، رانندگی، یا تشخیص چهره‌ها ضروری است، به تدریج کاهش می‌یابد و ممکن است کاملاً از بین برود. در نوع خشک نیز اگر بیماری کنترل نشود، تخریب سلول‌های ماکولا می‌تواند باعث اختلال در عملکرد شبکیه شود.
- افزایش خطر نابینایی دائمی: نوع مرطوب ماکولار به دلیل سرعت پیشرفت بالاتر می‌تواند بدون درمان مناسب، ظرف چند ماه یا سال به نابینایی دائمی منجر شود. این در حالی است که نوع خشک، هرچند کندتر، در صورت پیشرفت به مراحل پیشرفته، ممکن است عملکرد بینایی بیمار را مختل کند.
- کاهش کیفیت زندگی: بیماری ماکولار بدون درمان، استقلال فرد را محدود می‌کند. فعالیت‌های روزمره مانند خواندن، نوشتن، یا حتی تماشای تلویزیون دشوار می‌شود. این موضوع به ویژه برای سالمندان که بیشتر در معرض ابتلا هستند، تأثیرات روحی و جسمی عمیقی به همراه دارد.
- مشکلات روان‌شناختی: افت تدریجی بینایی اغلب با اضطراب و افسردگی همراه است. بیماران ممکن است احساس انزوا کنند و در تعاملات اجتماعی خود دچار مشکلات شوند. از دست دادن قابلیت‌هایی مانند رانندگی یا تشخیص چهره اطرافیان، احساس ناامیدی را تشدید می‌کند.
پیشگیری از بیماری دژنراسیون ماکولا
پیشگیری از دژنراسیون ماکولا شامل تغییراتی در سبک زندگی و مراقبت‌های منظم پزشکی است. این اقدامات می‌توانند خطر ابتلا به بیماری یا پیشرفت آن را کاهش دهند:
- ترک سیگار: یکی از مهم‌ترین عوامل خطر این بیماری سیگار کشیدن است. مطالعات نشان داده‌اند که افراد سیگاری تا چهار برابر بیشتر از غیرسیگاری‌ها در معرض ابتلا به آن قرار دارند. سیگار کشیدن به کاهش جریان خون در شبکیه و افزایش تشکیل رادیکال‌های آزاد منجر می‌شود که به ماکولا آسیب می‌زنند.
- رژیم غذایی سالم: مصرف یک رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها مانند ویتامین‌های C و E، لوتئین، زآگزانتین و روی می‌تواند به محافظت از ماکولا کمک کند. سبزیجات برگ سبز تیره مانند اسفناج و کلم پیچ، منابع غنی از این مواد مغذی هستند. همچنین، مصرف ماهی‌های چرب که حاوی اسیدهای چرب امگا-3 هستند، می‌تواند خطر بیماری ماکولار را کاهش دهد.
- مدیریت وزن و ورزش: چاقی یکی دیگر از عوامل خطر این بیماری است، به‌خصوص برای پیشرفت از نوع خشک به نوع مرطوب. حفظ وزن مناسب از طریق رژیم غذایی متعادل و فعالیت بدنی منظم می‌تواند به کاهش این خطر کمک کند. ورزش همچنین به بهبود سلامت عروقی و کاهش فشار خون کمک می‌کند، که این عوامل نیز بر سلامت ماکولا تأثیرگذارند.
- کنترل بیماری‌های زمینه‌ای: بیماری‌های قلبی‌عروقی و فشار خون بالا می‌توانند جریان خون شبکیه را تحت تأثیر قرار داده و خطر ابتلا به بیماری ماکولار را افزایش دهند. مدیریت این شرایط از طریق دارو و تغییر سبک زندگی می‌تواند به حفظ سلامت چشم کمک کند.
- محافظت از چشم‌ها در برابر نور آفتاب: اشعه ماوراءبنفش (UV) می‌تواند به شبکیه آسیب برساند و خطر دژنراسیون ماکولا را افزایش دهد. استفاده از عینک آفتابی با محافظ UV و کلاه لبه‌دار در فضای باز می‌تواند به محافظت از چشم‌ها کمک کند.
- معاینات منظم چشمی: تشخیص زودهنگام این بیماری از طریق معاینات منظم چشمی می‌تواند به کنترل بهتر بیماری کمک کند. پزشک چشم می‌تواند با استفاده از ابزارهای مختلفی تغییرات اولیه در ماکولا را شناسایی کند.
- حفظ عادات سالم: علاوه بر موارد ذکر شده، حفظ سبک زندگی سالم به طور کلی، مانند کاهش استرس و خواب کافی، می‌تواند بر سلامت چشم و کاهش خطر ابتلا به این بیماری تأثیرگذار باشد. تعادل در تمام جنبه‌های زندگی نقش مهمی در پیشگیری از این بیماری دارد.
این اقدامات ساده می‌توانند نقش کلیدی در کاهش خطر بیماری دژنراسیون ماکولا و حفظ بینایی برای سال‌های طولانی‌تر داشته باشند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
بهترین زمان برای مراجعه به پزشک زمانی است که علائم اولیه مشاهده می‌شوند. این علائم عبارتند از:
- کاهش تدریجی یا ناگهانی دید مرکزی.
- ظاهر شدن لکه‌های تاریک یا خالی در مرکز دید.
- موج‌دار یا کج دیده شدن خطوط مستقیم.
- دشواری در دیدن جزئیات یا تشخیص رنگ‌ها.
اگر فردی در معرض عوامل خطر قرار دارد (مانند سن بالا یا سابقه خانوادگی)، توصیه می‌شود حتی در صورت نداشتن علائم، معاینات منظم چشمی را انجام دهد.
نکات تکمیلی
عدم درمان به‌موقع بیماری ماکولار می‌تواند عوارض جدی و برگشت‌ناپذیری مانند از دست دادن کامل بینایی مرکزی، کاهش کیفیت زندگی، و مشکلات روانی را به همراه داشته باشد. مراجعه زودهنگام به متخصص و شروع درمان مناسب نه تنها از پیشرفت بیماری جلوگیری می‌کند، بلکه امکان بازیابی قسمتی از دید را نیز فراهم می‌آورد. بنابراین، آگاهی از علائم و مراجعه منظم به چشم‌پزشک برای افراد در معرض خطر، اهمیت بالایی دارد.
منابع: clevelandclinic و nhs
